Οι πολιτικές φιλοσοφίες των Πλάτωνα και Αριστοτέλη

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στην εργασία που θα ακολουθήσει θα γίνει προσπάθεια αρχικά να παρουσιαστούν και στη συνέχεια να συγκριθούν οι δύο διαφορετικές πολιτικές φιλοσοφίες του κλασσικού κόσμου. Η Πλατωνική σκέψη που συνδέει την ιδεατή πολιτεία με την γνώση και η Αριστοτελική προσέγγιση που θεμελιώνει τελεολογικά τη δημιουργία και τη φύση της πόλεως.
Στο δεύτερο μέρος θα αναφερθούν οι θέσεις του Αριστοτέλη και του Πλάτωνα για τη φύση και τη διαδοχή των διαφορετικών μορφών πολιτεύματος. Θα επικεντρωθούμε στην ηθική πτώση και φθορά των πολιτευμάτων στον Πλάτωνα και στους τύπους πολιτευμάτων στον Αριστοτέλη. Η ανάλυσή μας θα εστιαστεί κυρίως στο Δ΄ ( 427d-441e) βιβλίο και Η΄ (543 κεξ.) βιβλίο της Πολιτείας του Πλάτωνα και στα Πολιτικά του Αριστοτέλη ( βιβλίο Α συγκεκριμένα 1252a-1253a και βιβλίο Γ 1278 b5κεξ.).
ΜΕΡΟΣ Α
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
Ο Αριστοτέλης, στα Πολιτικά του, στο Α βιβλίο αναφέρεται, κυρίως, στην πολιτική φύση του ανθρώπου και στην πόλη ως την τελειότερη μορφή κοινωνικής συμβίωσης. Η κοινωνική συμβίωση στο πλαίσιο της πόλεως μπορεί να διασφαλίσει τις προϋποθέσεις πραγμάτωσης των εγγενών στον άνθρωπο δυνατοτήτων και του έσχατου αγαθού που είναι η ευδαιμονία του.[1]
Η πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη έχει έντονα τελεολογικό χαρακτήρα.[2] Κάθε κοινωνία αποσκοπεί σε κάποιο αγαθό που αποτελεί και τον κινητήριο μοχλό δράσης της, η πόλις, που είναι και η μεγαλύτερη και πιο σημαντική μορφή κοινωνικής οργάνωσης, πρέπει και αυτή να αποσκοπεί στο υπέρτατο αγαθό και αυτό να επιδιώκει με όλα τα ηθικά και νόμιμα μέσα που διαθέτει.[3] Ο άνθρωπος μπορεί να ολοκληρωθεί ως ηθική και πνευματική προσωπικότητα μόνο μέσα στην πόλη αφού είναι από τη φύση του ΄΄πολιτικό ζώο΄΄. Η πόλις χάρη στο θεσμικό της πλαίσιο και σε ένα επαρκές πλέγμα σχέσεων, τις οποίες μπορεί ο άνθρωπος να ασκήσει και να προαγάγει, βοηθά στην υλοποίηση των ηθικών και πνευματικών δυνάμεων των πολιτών.[4] Άλλωστε επειδή η πόλις αποτελεί την προέκταση και το επιστέγασμα των ατελέστερων μορφών κοινωνικής συμβίωσης, δηλαδή του οίκου και της κώμης που αποτελούν και τις πρώτες φυσικές συμβιωτικές κοινότητες, ο Αριστοτέλης τη θεωρεί και αυτή προϊόν της φύσεως.[5] Για την πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη, το κράτος δεν υπάρχει μόνο συμβατικά αλλά έχει τις ρίζες του στην ανθρώπινη φύση και δεν αποτελεί τεχνητό περιορισμό της ελευθερίας αλλά μέσο κατάκτησής της. Η χρήση του όρου ΄΄φυσικό΄΄ γίνεται με την ουσιαστικότερη σημασία και πρέπει να αναζητηθεί στο σκοπό προς τον οποίο κατευθύνεται η ανθρώπινη ζωή και όχι στην προέλευσή της.[6]
O Αριστοτέλης ουσιαστικά αντικρούει με την πολιτική του θεωρία την άποψη ορισμένων σοφιστών ότι ο νόμος και τα κράτη αποτελούν συμβατικές κοινωνικές ρυθμίσεις που αποσκοπούν στην επιβολή της εξουσίας από συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες.[7] Ο Αριστοτέλης περιγράφει το κράτος ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης βούλησης το οποίο έχει τις ρίζες του στη φύση και όχι σε κάποια ανθρώπινη ιδιοτροπία. Στο σημείο αυτό τονίζει ότι ο θεμελιωτής της πολιτικής κοινωνίας είναι μεγάλος ευεργέτης της ανθρωπότητας :΄΄ και εκείνος που πρώτος συγκρότησε μια τέτοια κοινωνία είναι πρωτουργός μέγιστων αγαθών΄΄.[8] Επίσης, αντικρούει την άποψη των κυνικών φιλοσόφων, ότι ο άνθρωπος είναι αυτάρκης και δεν χρειάζεται να ανήκει σε καμία οργανωμένη κοινωνία υπακούοντας τους νόμους της, ΄΄ και ότι αυτός που εξαιτίας της φύσης του και όχι εξαιτίας των περιστάσεων ζει εκτός πόλεως είναι είτε φαύλος είτε κάτι καλύτερο από άνθρωπος …΄΄( 1253a 6-8).
Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Αριστοτέλη, η έσχατη νομιμοποιητική αρχή της ύπαρξης της πολιτείας είναι η διασφάλιση των προϋποθέσεων για την κατάκτηση της ευδαιμονίας εκ μέρους όλων των πολιτών.[9] Το ΄΄κοινόν αγαθόν΄΄ ή ΄΄κοινόν συμφέρον΄΄, η ευδαιμονία της πόλεως αποτελεί ανώτερο και τελειότερο αγαθό από την ευδαιμονία του ατόμου, ΄΄Σύμφωνα με τη φυσική τάξη των πραγμάτων η πόλη είναι πιο σημαντική από την οικία και τον καθένα από εμάς΄΄.[10]
ΠΛΑΤΩΝ
Ο Πλάτων στην ΄΄Πολιτεία΄΄ του θέτει το ερώτημα το τι είναι η δικαιοσύνη, βέβαια εκείνο που τον ενδιαφέρει δεν είναι πώς αντιλαμβανόμαστε την δικαιοσύνη ή πώς λειτουργεί στα πλαίσια των διαφορετικών κρατικών μηχανισμών, αλλά η ιδεατή δικαιοσύνη. Την παρουσιάζει, λοιπόν, στα πλαίσια μιας ιδεατής πολιτείας που κατασκευάζει νοητικά.[11] Η πολιτεία αυτή, εφόσον είναι θεμελιωμένη σε σωστές βάσεις, ΄΄είναι στην εντέλεια καλή΄΄ και χαρακτηρίζεται από τη σοφία, την ανδρεία, τη φρονιμάδα και τη δικαιοσύνη. Επίσης, αποτελείται από τρεις κοινωνικές τάξεις που είναι οι φύλακες, οι επίκουροι και οι παραγωγοί. Η κάθε μία από τις τάξεις αυτές είναι αναγκαία για την πλήρη δομική και λειτουργική επάρκεια της πολιτείας.[12]
Η ιδανική αυτή πολιτεία είναι σοφή ή ευφυής εξαιτίας της γνώσης των φυλάκων: ΄΄Είναι η τέχνη των φυλάκων, είπε, και την κατέχουν τούτοι οι άρχοντες τους οποίους τώρα μόλις τους αποκαλέσαμε τέλειους φύλακες της πόλης΄΄. [13] Η ομάδα αυτή είναι η πιο ολιγάριθμη στο πλαίσιο της πόλεως. Η πόλη οφείλει τη σοφία της σε αυτήν όχι μόνο εξαιτίας της παρουσίας της αλλά επειδή αυτή η ομάδα κυβερνά.[14] Οι φύλακες κατέχουν τη σοφία για τη διακυβέρνηση της πόλεως εξαιτίας της εκπαίδευσής τους.[15] Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Πλάτωνα εξαιτίας ακριβώς αυτής μπορούν να σκέφτονται για λογαριασμό της πόλεως ξεπερνώντας κάθε ιδιοτέλεια..
Στην ιδεατή αυτή πολιτεία που περιγράφει ο Πλάτων υπάρχει η κοινωνική ομάδα εκείνη που αναλαμβάνει να προασπίσει την πόλη και χαρακτηρίζεται από την ανδρεία. Είναι σαφές ότι ο ρόλος των ανδρείων και όχι απλός η παρουσία τους είναι αυτός που καθιστά την πόλη ανδρεία. Αναφορικά με το θέμα της ανδρείας πιστεύει ότι δεν είναι μόνο το να έχει κάποιος τις ορθές πεποιθήσεις για το τι πρέπει να φοβάται και τι όχι, αλλά και να εμμένει σε αυτές. Μόνο οι πολίτες που είναι δημιουργήματα της εκπαίδευσης που έχει περιγράψει έχουν αυτές τις ικανότητες γιατί ο χαρακτήρας τους έχει διαπλαστεί ώστε να πρεσβεύουν τις ορθές πεποιθήσεις.[16]
Η σοφία και η ανδρεία που αποκτούνται με την εκπαίδευση στην πολιτεία του Πλάτωνα οδηγούν στη σωφροσύνη. Σωφροσύνη είναι η συμφωνία και η ομοφωνία και των τριών τάξεων ως προς το ποια θα είναι η επικεφαλής τάξη και παρομοιάζεται με την αρμονία και την ομόνοια.[17] ΄΄Δεν βλέπεις λοιπόν ότι και αυτά τα έχεις στην πόλη και ότι εκεί τις επιθυμίες των πολλών και των ασήμαντων τις ελέγχουν οι επιθυμίες και η φρονιμάδα των λιγοστών και των πιο ευγενικών ανθρώπων;΄΄.[18]
Τέλος, ο Πλάτων πραγματεύεται την έννοια της δικαιοσύνης υποστηρίζοντας ότι η δικαιοσύνη είναι ΄΄ το να πράττει δηλαδή κανείς τα δικά του έργα.΄΄.[19] Στην ΄΄Πολιτεία΄΄ η δικαιοσύνη παρουσιάζεται σαν κάτι που ΄΄αμιλλάται΄΄ ( ΄΄ενάμιλλον΄΄) τις άλλες τρεις αρετές στην επίτευξη της αρετής της πόλης.[20] Η δικαιοσύνη είναι η αρετή της πόλης ως ενότητας, διότι προϋποθέτει ότι κάθε πολίτης αναγνωρίζει πως συμβάλλει στο κοινό καλό. Για να είναι ο πολίτης δίκαιος πρέπει να γνωρίζει τις φυσικές ικανότητές του και τον τρόπο με τον οποίο αυτές πρέπει να αναπτυχθούν για το κοινό καλό.[21] Βλέπουμε, λοιπόν, ότι με αυτό τον τρόπο, ο Πλάτωνας θεμελιώνει τη γνώση με την ιδεατή πολιτεία, η γνώση των πολιτών για την θέση στην κοινωνία θεμελιώνει την δικαιοσύνη και την ομαλή λειτουργία της κοινότητας.[22]
ΜΕΡΟΣ Β΄
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
Ο Αριστοτέλης, όταν προχωρά στην ανάλυση των πολιτευμάτων στο βιβλίο του Γ, αρχικά προβαίνει στο διαχωρισμό της εξουσίας σε δύο είδη. Την εξουσία του δεσπότη απέναντι στο δούλο που συμπίπτει με το συμφέρον του δεσπότη.[23] Την ΄΄οικονομική ΄΄ εξουσία που ασκείται είτε προς ΄΄…το συμφέρον των αρχομένων είτε προς το κοινό συμφέρον και των δύο, δηλαδή τόσο των αρχομένων όσο και του οικογενειάρχη΄΄.[24] Με βάση αυτή τη διάκριση επισημαίνει ότι τα πολιτεύματα που αποβλέπουν στο κοινό συμφέρον είναι δίκαια ενώ, αντίθετα, όσα αποβλέπουν προς το συμφέρον των αρχόντων, είναι παρεκτροπές των σωστών πολιτευμάτων. Τα πολιτεύματα αυτά είναι δεσποτικά και ανελεύθερα μιας και η πόλη είναι κοινωνία ελεύθερων πολιτών.[25]
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη υπάρχουν τα εξής πολιτεύματα : Η ΄΄βασιλεία΄΄ που είναι η άσκηση της εξουσίας από ένα άτομο και αποβλέπει προς το συμφέρον της πόλης και των κατοίκων της, η ΄΄αριστοκρατία΄΄ στην οποία άρχοντες είναι οι άριστοι και αποβλέπει επίσης στην ευημερία της πόλεως και τέλος το πολίτευμα που πολιτεύονται οι πολλοί προς το συμφέρον όλων. Οι παρεκβάσεις αυτών των πολιτευμάτων είναι αντίστοιχα η ΄΄τυραννία΄΄, η ΄΄ολιγαρχία΄΄ και η ΄΄δημοκρατία΄΄.
Ο Αριστοτέλης, ως αρχή διαίρεσης των πολιτευμάτων χρησιμοποιεί το κριτήριο σεβασμού ή έλλειψης προς το νόμο.[26] Σε άλλο σημείο αναφέρει ποιοτικά κριτήρια καθώς και αριθμητικά κριτήρια[27], δηλαδή τον αριθμό συμμετοχής των πλουσίων και των φτωχών στην εξουσία. [28] Χρησιμοποιεί, όμως, και το κριτήριο της αρχής με την οποία μοιράζονται τα αξιώματα.
Αναζητώντας, όμως, το ιδανικό πολίτευμα, αναλύει τις απαιτήσεις τις οποίες προβάλλουν οι διαφορετικές ομάδες συμφερόντων. Οι επιλογές διακυβέρνησης που προτείνει θα ήταν είτε οι φτωχοί, είτε οι πλούσιοι, είτε οι αξιοπρεπείς άνθρωποι ή ο ένας εξαίρετος άνδρας ή τέλος ο νόμος. Αναλύοντας τις δυνατότητες διακυβέρνησης προσπαθεί να καθορίσει το όριο μέχρι το οποίο είναι σε θέση να φτάσει η απαίτηση μιας κοινωνικής ομάδας χωρίς να παρακάμψει τις δικαιολογημένες αντιρρήσεις των άλλων κοινωνικών τάξεων. Ως απάντηση στα ερωτήματα αυτά χρησιμοποιεί βοηθητικά μια αθροιστική αρχή, η πλειοψηφία πρέπει να διαθέτει τη δύναμη της κυριαρχίας και όχι η μειοψηφία των αρίστων. ΄΄Γιατί οι πολλοί, αν μαζεύονται για το λόγο τούτο, παρ΄όλο που ο καθένας χωριστά δεν είναι σπουδαίος, πιθανώς να είναι καλύτεροι από τους λίγους άριστους, αν όχι ως άτομα ο καθένας χωριστά, τουλάχιστον ως σύνολο…΄΄.[29] Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι είναι αναγκαίο να υπάρχουν πολλά άτομα τα οποία θα συμβάλουν στη διακυβέρνηση των πόλεων ως σύμβουλοι έστω και αν το πολίτευμα είναι βασιλεία ή αριστοκρατία.[30]
Η πρωτοτυπία του Αριστοτέλη έγκειται στην διατύπωση της άποψης ότι σε πολιτικά ζητήματα η ενωμένη κριτική δύναμη ενός ανώνυμου πλήθους είναι μεγαλύτερη από την κριτική δύναμη ενός ατόμου έστω και ειδικού. Τέλος ο Αριστοτέλης καταλήγει ότι εάν το κράτος έχει υψηλούς στόχους, η εξουσία δεν πρέπει να δίνεται ούτε στους ελεύθερους πολίτες, ούτε στους ευγενείς, αλλά ούτε στους πλουσίους αλλά μόνο στους ενάρετους.[31]
ΠΛΑΤΩΝ
Ο Πλάτων στο βιβλίο Η της Πολιτείας του εξιστορεί την παρακμή του δίκαιου κράτους και του δίκαιου ατόμου μέσα από τέσσερα στάδια, την τιμοκρατία ( ΄΄αυτό που τόσοι και τόσοι το επικροτούν, το γνωστό Κρητικό και Λακωνικό πολίτευμα΄΄), την ολιγαρχία, τη δημοκρατία και την τυραννία. Παραδέχεται ότι υπάρχουν πολλά είδη κρατών που δεν καλύπτονται από αυτή την ταξινόμηση ή άλλα που υπάρχουν κάπου στο ενδιάμεσο των προηγουμένων.[32] Στη συνέχεια ταυτίζει τα είδη των ανθρώπινων χαρακτήρων με τα είδη των πολιτευμάτων. Ο δίκαιος παραλληλίζεται με τη δίκαια πόλη, επειδή η ορθή σχέση μεταξύ των μερών, τους ενοποιεί και τους καθιστά αρμονικούς. Ο Πλάτων θεωρεί την αδικία βαθμιαία διατάραξη και κατάλυση αυτής της αρμονίας.
Οι εκφυλισμένες μορφές των κρατών παρουσιάζονται ως διαδοχικές μεταπτώσεις από το κράτος των φιλοσόφων που αποτελεί και την αφετηρία για τα ποικίλα είδη. Η μορφή που παίρνει αυτός ο εκφυλισμός είναι η διάσπαση της ενότητας της τάξης των φυλάκων και η κατάλυση της Αρχής της Εξειδίκευσης. Ενώ η διάκριση μεταξύ των δημιουργών και αρχόντων παραμένει, οι φιλοδοξίες και η επιδίωξη των τιμών από τους φύλακες, ανατρέπει την εσωτερική δομή του κράτους. Η σύμπνοια προς το κοινό καλό παύει να υπάρχει αφού οι άρχοντες έχουν ιδιωτική περιουσία και οικογένειες και κυβερνούν με ιδιοτέλεια ενώ οι δημιουργοί απροκάλυπτα γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης. Σε αυτό το πολίτευμα εξαιτίας της κυριαρχίας του θυμοειδούς διακρίνεται έντονα το πάθος για διάκριση και φιλοδοξία.
Ως συνέχεια στο φαινόμενο της μετάπτωσης των πολιτευμάτων έχουμε την εμφάνιση της ολιγαρχίας. Είναι το πολίτευμα που βασίζεται στον πλούτο με αποτέλεσμα να κυβερνούν οι πλούσιοι. Το πολίτευμα αυτό ταυτίζεται με το επιθυμητικό μέρος της ψυχής και το φιλοχρήματο κομμάτι της.[33] Ακολουθεί η δημοκρατία η οποία χαρακτηρίζεται από πλήθος χαρακτηριστικών και ταυτίζεται με τον άνθρωπο ο οποίος αμφιταλαντεύεται από τα πάθη του και δεν έχει σταθερές αποφάσεις.[34] Στη δημοκρατία η αποσύνθεση της ενότητας είναι ολοσχερής και δεν υπάρχει καθολικά αποδεκτή κοινή κυβέρνηση και κοινό καλό. Επίσης η επιρροή της παιδεία είναι ασθενής και τα άτομα ενθαρρύνονται να αναπτύξουν αποκλίνοντες τρόπους ζωής.
Τέλος, παρουσιάζεται η τυραννία, όταν η πόλη διοικείται από ένα άτομο που ενδιαφέρεται μόνο για το προσωπικό του κέρδος. Ο Πλάτων πιστεύει ότι η ψυχή του τυράννου αντιγράφει το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της τυραννίας, ολόκληρη η ψυχή του διοικείται από ένα μέρος του, που δεν αντιλαμβάνεται ούτε το δικό του καλό ούτε το καλό της όλης ψυχής. Αυτό το μέρος είναι ο ΄΄ έρως΄΄, ο σωματικός πόθος.[35] Ο άνθρωπος προσκολλάται τυφλά σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, ώστε οι άλλες επιθυμίες του αναστατώνονται και τελικά η προσωπικότητα του οδηγείται στην καταστροφή. Η εκπλήρωση μιας επιμέρους επιθυμίας κυριεύει ολόκληρη τη ψυχή και οποιοδήποτε γενικό σχέδιο ναυαγεί. Ο Πλάτων παρομοιάζει τον τύραννο με έναν άρρωστο που αναγκάζεται να αγωνίζεται και να μάχεται διαρκώς. [36] Ο τύραννος είναι εσωτερικά ανασφαλής, η εξουσία του μπορεί να χαθεί όπως η εξουσία του δουλοκτήτη όταν οι δούλοι εξεγερθούν.[37]
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Είδαμε στην εργασία που προηγήθηκε ότι στον Πλάτωνα η ιδανική πολιτεία θεμελιώνεται με βάση τη γνώση που είναι απόρροια της κρατικής εκπαίδευσης. Για τον Πλάτωνα σκοπός της γνώσης είναι η ηθικό-πολιτική αναγέννηση της κοινωνίας. Η μεταρρύθμιση της πολιτείας προϋποθέτει και υποδηλώνει την εκ προοιμίου εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Αντίθετα στον Αριστοτέλη ο ρόλος της παιδείας ορίζεται στην ουσία ως ηθική παιδεία, επιφορτισμένη με το έργο της προετοιμασίας πολιτών ηθικά αγαθών. [38] Με τον Αριστοτέλη εμφανίζεται για πρώτη φορά μια ηθική που δεν διακηρύσσει την ανωτερότητα του συστήματος των ηθικών αξιών μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης. Δεν οραματίζεται τη δημιουργία ενός δικαιότερου κόσμου με την επιβολή ενός συγκεκριμένου συστήματος ηθικών και πολιτικών κανόνων.[39] Στην θεωρία των διάφορων θεσμικών μορφών που μπορεί να υιοθετήσει η πολιτική κοινότητα, δεν ενδιαφέρεται να γίνει κήρυκας ενός ιδανικού πολιτεύματος όσο να περιγράψει αναλυτικά τους υπάρχοντες θεσμούς.
Αντίθετα στην Πολιτεία του Πλάτωνα το ζητούμενο είναι η δημιουργία μιας πόλης που θα λειτουργούσε ως απόλυτη ενότητα. Για το σκοπό αυτό θα επιβάλλονταν η κατάργηση της οικογένειας, θα υπήρχε κοινοκτημοσύνη των παιδιών και ο πολίτης θα καθορίζονταν ως όργανο υπηρετικό του πολιτικού οργανισμού. Υπάρχει σαφής διαφοροποίηση της πολιτικής σκέψης των δύο φιλοσόφων, αν και ο Αριστοτέλης δεν αρνείται την εσωτερική ενότητα της πόλης πιστεύει ότι η πόλη δεν δικαιούται να άρει τη διαφορετικότητα των πολιτών ( ΄΄η πόλη αποτελεί στην ουσία της πολλότητα΄΄, 1261a19-21).[40]


Λέξεις 2367
















ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ø Αριστοτέλης, Άπαντα, Τόμος 2, Πολιτικά 2, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1993.
Ø Αριστοτέλης, Πολιτικά I, II , Εκδόσεις Ζήτρος, Αθήνα 2006.
Ø J. Annas, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, Καλέντης, Αθήνα 2006.
Ø Σ. Βιρβιδάκης και άλλοι, Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη:από την αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, τόμος Α΄, Εκδόσεις Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2000.
Ø I. During, Ο Αριστοτέλης, παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, Β΄, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1999.
Ø P. Hadot, Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 2002.
Ø Ιστορία της Δυτικής φιλοσοφίας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005.
Ø Παράλληλα κείμενα, για τη θεματική ενότητα, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, Εκδόσεις Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2006.
Ø Περιοδικό Υπόμνημα στη φιλοσοφία, αφιέρωμα στην Πολιτεία του Πλάτωνα, τεύχος 2, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2004.
Ø Πλάτων, Πολιτεία, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 20069.
Ø W. D. Ross, Αριστοτέλης, μτφρ. Μ. Μήτσου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2001.
Ø Μ. Β. Σακελλαρίου, Πόλις, Ένας τύπος αρχαίου Ελληνικού Κράτους, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1999.
Ø A. Koyre, Φιλοσοφία και Πολιτεία, εισαγωγή στην ανάγνωση του Πλάτωνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 19932 .


[1] Δ. Παπάδης, Εισαγωγή στο Αριστοτέλης, Πολιτικά 1,11, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 19.
[2] Άλλωστε, ολόκληρη η φιλοσοφική σκέψη του Αριστοτέλη διέπεται από μια έντονα τελεολογική θεώρηση του κόσμου. Ο σκοπός κάθε όντος εκφράζει τη φύση του και το βαθύτερο νόημά του, αφού η φύση κάθε όντος είναι και ο σκοπός του. Η φύση των όντων ολοκληρώνεται όταν πραγματώνεται ο σκοπός τους, τον οποίο όμως εμπεριέχουν από την ίδια τη φύση τους. Για το λόγο αυτό ονομάζονται και ΄΄εντελέχεια΄΄ δηλαδή πράγματα που από τη γέννησή τους εμπεριέχουν το σκοπό τους. Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο Ι, 1252b 32-33, και, Δ. Παπάδης, στο ίδιο, σ.24. Επίσης ΄΄ Ο Αριστοτέλης θεωρεί δεδομένη την προτεραιότητα του όλου σε σχέση με το μέρος· την ταυτότητα της φύσης ενός πράγματος με το σκοπό προς τον οποίο κατατείνει΄΄ W. D. Ross, Αριστοτέλης, μτφρ. Μ. Μήτσου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2001, σ. 335.
[3] ΄΄Επειδή βλέπουμε ότι κάθε πόλη αποτελεί μια μορφή κοινωνίας και ότι κάθε κοινωνία … κοινωνία όμως που είναι πιο σημαντική απ΄ όλες και που εμπεριέχει όλες τις άλλες είναι αυτή που κατεξοχήν επιδιώκει το αγαθό, και μάλιστα το πιο σημαντικό``. Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο Ι, 1252a 1-9.
[4] Σύμφωνα, με τον W. D. Ross, το κράτος είναι το καταλληλότερο για την ανάπτυξη της ηθικής και διανοητικής δραστηριότητας του ατόμου, ΄΄γιατί επιτρέπει πληρέστερο καταμερισμό της διανοητικής δραστηριότητας και κάθε νους δέχεται περισσότερο την επίδραση των άλλων νοών΄΄. W. D. Ross, στο ίδιο, σ. 339.
[5] ΄΄εκ τούτων ούν φανερών ότι των φύσει η πόλις εστί΄΄, Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο Ι, 1253a 2-3. Για το ίδιο θέμα, W. D. Ross, στο ίδιο, σ.338-339. Επίσης ο Δ. Παπάδης, στην Εισαγωγή του Αριστοτέλης αναφέρεται στο ίδιο θέμα στην σελίδα 24 αλλά και στην παραπομπή του 17˙ εκεί ασκεί κριτική στην άποψη του G. E. R. Lloyd για ΄΄την εντυπωσιακή του επιπολαιότητα΄΄ να θεωρεί την άποψη του Αριστοτέλη περί της γενέσεως της πόλεως- πολιτείας από τη συνένωση κωμών μάλλον αφελή. Θεωρώντας ότι ο Lloyd λησμονεί ότι η ονομασία της πόλεως των Αθηνών με γραμματικό τύπο πληθυντικού αριθμού υποδηλώνει το γεγονός ότι αυτή προέκυψε από συνένωση πολλών κωμών της Αττικής (G. E. R. Lloyd, Aristotle: Growth and Structure of his Thought, σ. 267). Δ. Παπάδης, στο ίδιο, σ.24. Ο τρόπος ίδρυσης των πρώτων πόλεων στον Ελληνικό χώρο έχει προκαλέσει πλήθος ερμηνειών και απόψεων που άλλοτε προσεγγίζουν την άποψη του Αριστοτέλη και άλλοτε είναι διαμετρικά αντίθετες, σχετικά βλέπε, Μ.Β. Σακελλαρίου, Πόλις, Ένας τύπος αρχαίου Ελληνικού Κράτους, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1999.
[6] W. D. Ross, στο ίδιο, σ.338-339.
[7] Ο Αριστοτέλης ουσιαστικά στα Πολιτικά του μετέχει στην διαμάχη νόμω-φύσει που υπάρχει στην πνευματική ζωή της εποχής του ( Διάλογοι του Πλάτωνα, κείμενα του Ευριπίδη, του Αριστοφάνη και του Θουκυδίδη). Η διαμάχη αφορά την άποψη ορισμένων από τους Σοφιστές, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι οι οργανωμένες κοινωνίες είναι προϊόντα τεχνικής κοινωνικής συμβίωσης. W. D. Ross, στο ίδιο, σ.335, 339. Για την ηθική της αντίθεσης ΄΄νόμω-φύσει΄΄, Χ. Μπάλλα, Β. Τσούνα, Οι σοφιστές και οι ελάσσονες σωκρατικοί, στο Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη:από την αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, τόμος Α΄, Εκδόσεις Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2000, σ. 91-94.

[8] Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο Ι, 1253a 30-31, Για το ίδιο θέμα W. D. Ross, στο ίδιο, σ.339 και Δ. Παπάδης, στο ίδιο, σ.25.
[9] Η πόλη δεν αποτελεί μια μορφή συνύπαρξης που στόχο έχει απλώς την επιβίωση των ανθρώπων, αλλά εκείνη τη μορφή οργανωμένης και τελεολογικά προσανατολισμένης συνύπαρξης, που εξασφαλίζει την ηθική τελείωση του ανθρώπου. Β. Πολίτης,Π. Κόντος, Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη, στο Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη:από την αρχαιότητα έως τον 20ο αιώνα, τόμος Α΄, Εκδόσεις Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2000, σ. 209.
[10] Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο Ι, 1253a 19.Επίσης, S.R.L. Clark, Αρχαία φιλοσοφία, στο ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005, σ. 59. Ο Δ. Παπάδης, ερμηνεύοντας τους στίχους αυτούς του Αριστοτέλη φτάνει στο συμπέρασμα ότι ΄΄δεν εννοεί τίποτε άλλο παρά ότι η πόλις ως εγγενής σκοπός του ανθρώπου ως ζώου πολιτικού προηγείται του ατόμου και της οικογένειας και φυσικά κάθε άλλης συμβιωτικής κοινωνίας ανθρώπων, καθότι η αιτία του σκοπού προηγείται λογικά όλων των άλλων αιτιών …΄΄, Δ. Παπάδης, ό.π., σ. 27. Για το ίδιο θέμα, ο I. During, πιστεύει ότι το διανόημα ότι η ευτυχία του ατόμου πρέπει να θυσιάζεται για την ευτυχία της κοινότητας, είναι ξένο στη σκέψη του Αριστοτέλη. Για την κοινότητα δεν υπάρχει τίποτε το αγαθό που θα μπορούσε να αποκτηθεί εις βάρος των ατόμων που την συγκροτούν, I. During, Ο Αριστοτέλης, παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, Β΄, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1999, σ. 207.
[11] O Πλάτων στην Έβδομη Επιστολή λέει ότι το πολιτικό καθεστώς όλων των πόλεων που υπήρχαν εκείνη την εποχή μηδεμιάς εξαιρουμένης ήταν κακό. Άρα δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει η νοητική κατασκευή του ιδανικού πολιτεύματος.P. Hadot, Τι είναι η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, Εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα 2002, σ. 87.
[12] Π. Δήμας, Η φιλοσοφία του Πλάτωνα,ό.π., σ. 153. Επίσης, J. Annas, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, Καλέντης, Αθήνα 2006, σ. 141.
[13] Πλάτων, Πολιτεία, βιβλίο Δ΄, 428d 6-7.
[14] Ο Πλάτων αναφέρει τη σοφία υπό την έννοια της σωστής κρίσης ( ΄΄ευβουλία ΄΄ 428b6) και της ικανότητας σχεδιασμού και διαβούλευσης ( 428c-d), J. Annas, ό.π., σ. 145.
[15] A. Koyre, Φιλοσοφία και Πολιτεία, εισαγωγή στην ανάγνωση του Πλάτωνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 19932, σ. 116-118.
[16] Πλάτων, Πολιτεία, βιβλίο Δ΄, 429a8-430c5. Αν και η ανδρεία των επικούρων έχει διαμορφωθεί μέσω της εκπαίδευσης, εντούτοις ο Πλάτων την ονομάζει ΄΄πολιτική΄΄ ανδρεία, δηλαδή περιορισμένη μορφή ανδρείας. Αυτό συμβαίνει διότι οι ψυχές των επικούρων δεν κυβερνώνται από το λογιστικό˙ άρα ενώ έχουν ορθές πεποιθήσεις για το τι πρέπει να φοβούνται, δεν κατέχουν τη δυνατότητα για κριτικό αναστοχασμό ως προς το περιεχόμενο των πεποιθήσεών τους. J. Annas, ό.π., σ. 148.
[17] Πλάτων, Πολιτεία, βιβλίο Δ΄, 431e 1-2, 432a 1-10.
[18] Πλάτων, Πολιτεία, βιβλίο Δ΄, 431d 14-15.
[19] A. Koyre, ό.π., σ. 113.
[20] J. Annas, ό.π., σ. 153.
[21] Πλάτων, Πολιτεία, βιβλίο Δ΄, 433a,435b,443c. Επίσης, J. Annas, ό.π., σ. 153-154.
[22] Τη σημασία που αποδίδει ο Πλάτων στην παιδεία τη διακρίνουμε και στις περιγραφές των εκφυλισμένων κρατών˙ το σημαντικό σε αυτά δεν είναι η φύση των τυπικών θεσμών και νόμων αλλά το ήθος και η παιδεία των ιθυνόντων. Πλάτων, Πολιτεία, 546d, 548b-c,549b και J. Annas, ό.π., σ. 371. Για το θέμα της γνώσης (επιστήμης) και πολιτείας ο M. Vegetti αναφέρει ότι ΄΄Για το λόγο αυτό, το πρόγραμμα της διαλεκτικής μετατοπίζεται για να γίνει πιο εφικτό, στη θέση του αγαθού μπαίνει το κοινωνικό και ηθικό σχέδιο, που πραγματώνει, όσο είναι δυνατό, το αγαθό της πόλης˙ η σχέση του με τις επιστήμες παίρνει τη μορφή της χρήσης των επιστημών, με σκοπό να αποδειχθεί η δικαιοσύνη και η αναγκαιότητα αυτής της νέας κοινωνικής διάταξης˙ οι επιστήμες ενοποιημένες, θα τεθούν στην υπηρεσία μίας νέας πολιτικής, M. Vegetti, Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, Εκδοτικός οίκος Τραυλός Αθήνα 2000, σ. 177.
[23] H εξουσία πάνω στους δούλους (δεσποτεία) είναι ταυτόσημη με κάθε πολιτική εξουσία, γιατί αποτελεί παράδειγμα φυσικής εξουσίας την οποία ασκούν οι ανώτεροι στους κατώτερους. Βέβαια, η διάκριση ανάμεσα σε κυρίους και δούλους δεν είναι φυσική (φύσει), η δουλεία στηρίζεται σε μια παρά φύση σύμβαση και επομένως είναι άδικη. W. D. Ross, στο ίδιο, σ.340.
[24] Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο ΙΙΙ, 1278b 36-40.
[25] Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο ΙΙΙ, 1279a 17-22.
[26] Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο ΙΙΙ, 1280a 6-24.
[27] Για το θέμα των αριθμητικών κριτηρίων ΄΄ Και εξηγώ˙ στα δημοκρατικά πολιτεύματα κυρίαρχοι είναι ο δήμος, ενώ στα ολιγαρχικά οι λίγοι.΄΄, Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο ΙΙΙ, 1278b 12-13. Για τα ποιοτικά κριτήρια ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι η διανοητική και ηθική ελίτ της κοινωνίας, η οποία κατεξοχήν συμβάλει σε ΄΄ευγενικές πράξεις΄΄, πρέπει να έχει μεγαλύτερο μερίδιο στην διακυβέρνηση από τους πολίτες, οι οποίοι δεν συμβάλουν στο γενικό καλό. I. During, ό.π., σ. 292.
[28] Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο ΙΙΙ, 1279b 11- 1280a 6.
[29] Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο ΙΙΙ, 1281a40- 1281b 1. Επίσης, I. During, ό.π., σ. 292- 293.
[30] Αριστοτέλης, Πολιτικά, βιβλίο ΙΙΙ, 1287b 8-26.

[31] W. D. Ross, ό.π., σ. 361.
[32] Πλάτων, Πολιτεία, βιβλίο Η, 544c11-544d 4. Επίσης, J. Annas, ό.π., σ. 368.
[33] Πλάτων, Πολιτεία, βιβλίο Η, 550d 11- 555b 7.
[34] Αν και η J. Annas θεωρεί ότι η διαδοχή από την ολιγαρχία στην δημοκρατία από τον Πλάτωνα δεν είναι επαρκώς πειστική και η περιγραφή της δημοκρατίας έχει ελάχιστη σχέση με την πραγματικότητα. J. Annas, ό.π., σ. 374.
[35] Πλάτων, Πολιτεία, βιβλίο Η, 573a-575a. ΄΄ Ό Πλάτων συνδέει το ήθος του τυραννικού ανδρός με την επιθυμία, Όχι την οποιανδήποτε αλλά την έκνομη, στην οποία οδηγεί ο έρως των περιττών επιθυμιών.΄΄ Σ. Ράμφος, Ο τυραννικός άνθρωπος, στο περιοδικό Υπόμνημα στη φιλοσοφία, Τεύχος 2,Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2004, σ. 173.
[36] J. Annas, ό.π., σ. 380.
[37] Πλάτων, Πολιτεία, βιβλίο Η, 578d-579b.
[38] Β. Πολίτης,Π. Κόντος, ό.π., σ. 209
[39] M. Vegetti, ό.π., σ. 247-248.
[40] Β. Πολίτης, Π. Κοντός, ό.π., σ. 210.